Fenomenologie van de geest. Weet wat je weet.

In de Fenomenologie van de geest splitst Hegel de geest in momenten of gestalten van de geest, om die later weer te verenigen in één begrip. De momenten hebben niet zozeer werkelijkheid, maar ze zijn veeleer (denk)stappen die worden gezet in de richting van het absolute weten of het absolute begrip.

De aanschouwing

Het eerste moment van de geest is de onmiddellijke zintuiglijke zekerheid en het menen (iets te zien, horen, voelen etc.), kortweg de aanschouwing. In de aanschouwing wordt over de dingen alleen het algemene uitgesproken, zoals het hier, nu, dit en dat. Het aanwijzen (al dan niet in gedachten) is de beweging die 'uitspreekt' wat het hier, nu, dit en dat is. Dit maakt de waarheid van de zintuiglijke zekerheid vluchtig en haar wezen ongrijpbaar en onuitspreekbaar: het is niet mogelijk om, zonder aanwijzen, te zeggen welk hier, nu, dit en dat, wordt bedoeld. Reeds deze ervaring toont dat er geen absolute realiteit voor het bewustzijn is.

De waarneming

Het tweede moment van de geest is de waarneming. In het waarnemen staan het voorwerp of het ding en het bewustzijn tegenover elkaar. Het ding is in het waarnemende bewustzijn het ware en het algemene, of het onveranderlijke, en het bewustzijn is het veranderlijke. We worden het ding eerst als één gewaar en in de waarneming komen uiteenlopende eigenschappen van het ding voor. Van deze verscheidenheid zijn we ons echter bewust dat ze in het bewustzijn valt; zo zie je meer als je langer naar een ding kijkt. Het bewustzijn is het medium waarin de eenheid en de eigenschappen van het ding zich als momenten afzonderen. En in het waarnemende bewustzijn worden de dingen en hun waargenomen eigenschappen veralgemeniseerd of geabstraheerd en de dingen verworden tot abstracties of gedachtedingen (en: zelfstandige naamwoorden).

De verschijning

Het absoluut algemene, de abstractie of het gedachteding, is voorwerp voor het verstand. Dit voorwerp is nog geen begrip, nog geen weten, maar verschijning. De verschijnende wereld openbaart zich aan het verstand als een bovenzinnelijke ware wereld; een verdubbelde wereld. In die wereld zoekt het verstand het wezen of het innerlijk van de dingen in het absoluut algemene of de abstractie. En het verstand produceert algemene relaties en verklaringen. Maar het absoluut algemene en de abstractie is leeg, zonder inhoud, want het ontbeert de bonte veelzijdigheid van het zintuiglijke ondermaanse, voorts is het even toevallig als de ondermaanse wereld. En het verklaren is een beweging van het verstand, nog geen voorwerp voor het verstand: om weten te worden moet die beweging zelf voorwerp worden. In het zelfbewustzijn wordt de beweging van het verstand aanschouwd.

Bewustzijn en zelfbewustzijn

Het bewustzijn is het weten omtrent iets anders; het zelfbewustzijn is het weten omtrent zichzelf of het kennen van wat het bewustzijn weet. In deze bepaling is het zelfbewustzijn ook weer voorwerp voor het bewustzijn. Hier ontstaat voor het eerst het begrip van de geest: het is het bewustzijn dat zich in zichzelf reflecteert, dat is het zelfbewustzijn, en dat zo een nieuw bewustzijn realiseert, dat weer voorwerp voor het bewustzijn wordt en zich weer in zichzelf reflecteert etc. Het is kortweg levend zelfbewustzijn.

De erkenning van het zelfbewustzijn

Elk zelfbewustzijn is zeker van zichzelf, maar nog niet van een ander zelfbewustzijn, en daarom heeft de eigen zekerheid van zichzelf nog geen waarheid. Er zijn nu twee tegengestelde gestalten geponeerd: het zelfstandige bewustzijn of het zuivere zelfbewustzijn, het ik, en een bewustzijn dat niet zuiver voor zich(zelf) is, maar voor een ander bewustzijn, als een bewustzijn in de gestalte van een ding, de ander. Het eerste is voorgesteld als het zelfstandige bewustzijn en de heer, het tweede als het onzelfstandige bewustzijn en de knecht, en de ongelijkheid tussen hen bestaat erin dat er een eenzijdig en ongelijk erkennen is ontstaan. Voor het eigenlijke erkennen is het nodig dat de heer weet dat hij de knecht nodig heeft en dus in waarheid niet zelfstandig is en dat de knecht juist weet dat hij macht heeft en in waarheid niet onzelfstandig is. In deze beweging ontstaat het zelfstandige bewustzijn, dat beide rollen, van heer en knecht, zelf vervult, dat dus tegelijk zelfstandig en afhankelijk is.

Rede en realiteit

In het begrip van het zelfstandige bewustzijn treedt een nieuwe gestalte op: een bewustzijn dat denkt. Voor het denken beweegt het voorwerp zich niet in voorstellingen of beelden, maar in begrippen, dat wil zeggen: dingen die onmiddellijk voor het bewustzijn niet van dat bewustzijn gescheiden zijn. Hier ontstaat de gedachte van de vrijheid van het zuivere denken, of het bewegen in gedachten. Tegelijk doen de natuur, het bestaan en het denken aan als een toevallig iets waaraan het bewustzijn overgeleverd is. Er ontstaat zo een gestalte van het dubbele bewustzijn: enerzijds een enkel, toevallig, vreemd, dierlijk en verloren bewustzijn en anderzijds het vrije, zelfstandige, denkende, abstracte bewustzijn. Maar dit is een gedacht onderscheid; het levende bewustzijn verheft zichzelf tot het zuivere denken. De gestalte waarin het dubbele bewustzijn onmiddellijk eenheid is, is de rede, en dit is de zekerheid van het bewustzijn om, in zijn enkelheid en toevalligheid, alle realiteit te zijn. En het is die realiteit doordat het zelf die realiteit wordt of die realiteit blijkt te zijn.

Zekerheid en waarheid van de rede

Als van zichzelf verzekerde rede heeft het bewustzijn rust gekregen ten opzichte van de wereld en de werkelijkheid. Maar in de zekerheid om alle realiteit te zijn, om zowel ik als voorwerp te zijn, is het bewustzijn zich er ook van bewust dat ze nog niet de realiteit in waarheid is: de realiteit moet nog tot waarheid worden verheven.

Het observerende bewustzijn

Het observerende bewustzijn of de observerende rede richt zich nog op de dingen in de mening dat ze de dingen in waarheid als zintuiglijke, aan het ik tegengestelde dingen opvat. Dit instinct kan het nooit aan materiaal ontbreken. En het observerende bewustzijn ontdoet de dingen van hun zintuiglijke eigenschappen: het observerende bewustzijn abstraheert en veralgemeniseert. Zo daalt het bewustzijn af in het voorstellen, zoekt het algemene relaties en verklaringen en wil het daarvan de zuivere voorwaarden, zelfs doelen, vinden. Maar omdat de zintuiglijke dingen toevallig en zonder noodzakelijkheid zijn, zijn alle relaties en verklaringen ook toevallig. En ondanks dat de relaties en verklaringen als bepaalde inhoud worden voorgesteld, zijn die voorstellingen slechts gedachten. Het bewustzijn ziet zich door het observeren voor de gek gehouden; de poging om algemene relaties en verklaringen te vinden moet worden beschouwd als een gedachte die zijn taak niet kent.

Het reflecterende bewustzijn

Nu richt de observerende rede zich op het denken en zoekt het wetten van het denken, of een verhouding van het zelfbewustzijn tot de werkelijkheid. Maar deze splitsing is een zuiver formele splitsing zonder werkelijkheid: het individu bestaat niet buiten de aanwezige wereld en de onderscheiden momenten zijn momenten van het denken. Het individu is wat haar wereld is, ze is alle realiteit, ze is zonder meer de eenheid van het aanwezige en het zijn. Vervolgens wordt deze eenheid het voorwerp voor het bewustzijn. Die eenheid, dat individu, wordt weer gesplitst in enerzijds het uiterlijk, de bestendige werkelijkheid of de spraak, de daad en het werk, en anderzijds het innerlijk, of de gedachte en het plan. Maar het uiterlijk is nooit het hele innerlijk, en het uiterlijk is meer dan het innerlijk, want het wordt door een ander aanschouwd en begrepen. Het bewustzijn dat rede heeft wil zich daarom niet meer onmiddellijk in het innerlijk of het uiterlijk aantreffen, maar wil zich door zijn eigen activiteit zelf voortbrengen of verwerkelijken.

De verwerkelijking van het bewustzijn

Het bewustzijn moet zich nog van zekerheid tot waarheid verheffen door zich te verwerkelijken ofwel de eigen werkelijkheid in iets anders opeisen en voortbrengen. De zedelijkheid, of de zeden en wetten van een volk, is een algemeen bewustzijn dat voor een ander bewustzijn zo werkelijk is, dat dit er een ding voor is. Zo ontstaat een nieuwe splitsing tussen het individu en een tegengestelde werkelijkheid: de zedelijkheid of de algemene orde schijnt als werkelijkheid tegenover het individu te staan. Maar de algemene orde is een algemeen verzet en strijd van allen tegen allen, waarin iedereen zijn enkelheid en zijn hart laat gelden, maar daar tegelijk niet aan toe komt, omdat iedereen dezelfde tegenstand ervaart. En zo lost de enkeling op in de algemene orde. De eigenwaan bestaat erin dat het individu de algemene orde en de loop van de wereld als een gemeende algemeenheid aanschouwt of als zodanig blijft aanschouwen.

Het deugdzame bewustzijn

Het algemene is voor het deugdzame bewustzijn waarachtig in haar geloof en ze wil haar geloof verheffen tot aanschouwing ofwel werkelijkheid. Het deugdzame bewustzijn verstoort de algemene orde en haar doel is de overwinning op de werkelijkheid van de loop van de wereld. Ze betreedt het strijdperk tegen de loop van de wereld alsof de loop van de wereld tegengesteld is aan het goede. Maar omdat de loop van de wereld het doen is van allen, is de loop van de wereld reeds door de individualiteit bezield en dus reeds het werkelijk (of: het verwerkelijkte) goede. Anders gezegd: als het deugdzame geloof het ware goede zou zijn, dan moet het werkelijk zijn of werkelijk (kunnen) worden. Maar de waarheid van het deugdzame bewustzijn is dat het vooral zichzelf beschouwt als een voortreffelijk wezen en haar zwaard (of: haar ideaal) liever blank houdt dan dat ze het zwaard besmeurt of breekt in de strijd. Het pompeuze gepraat over het heil van de mensheid en haar onderdrukking verheffen het hart maar laten de rede leeg. Nu is dus de tegenstelling tussen de werkelijkheid en de waarheid opgeheven. Het begrip van de verwerkelijking komt er nu op neer om in de zelfstandigheid van de anderen de volledige eenheid met die anderen te aanschouwen, ofwel om daarin het algemene te aanschouwen, dat het doen is van hen als enkelingen, of als het door hen voortgebrachte werk. Wanneer het bewustzijn dit begrip heeft gevonden, treft het geen verzet meer aan in een tegengestelde werkelijkheid. Het bewustzijn gaat nu van zichzelf uit en richt zich daarbij niet meer op iets anders, maar op zichzelf.

De individualiteit en het algemeen belang

In het bewustzijn ontstaat nu de tegenstelling tussen willen en volbrengen, tussen het innerlijk en de werkelijkheid. Het werk is de verwerkelijking van het individu. Maar het werk is er ook voor andere individuen, wordt door hen ontvangen, en het is voor hen (juist) een vreemde werkelijkheid en hun door hen gestelde belang in dat werk is een ander dan het eigenlijke belang van dat werk, waardoor het werk in iets anders is veranderd. Het werk is zo dus iets vergankelijks en de verwerkelijking van het individu is veeleer het naar buiten brengen van het individuele in het algemene element, waardoor het een zaak van allen wordt, en ook worden moet. Er ontstaat een spel van de individualiteiten met elkaar, waarin ze elkaar bedriegen en waarin ze bedrogen worden: het individuele belang en het algemene belang mengen zich in het werk en het is bedrog van anderen wanneer het men alleen om het zuivere algemene belang of de zaak gaat.

Absolute of algemene zedelijke wetten

Het belang of de zaak die niet meer te lijden heeft van de tegenstelling tussen het algemene en het enkele, is het ware voor het bewustzijn. Deze zaak is de zedelijke substantie en het bewustzijn daarvan zedelijk bewustzijn. De zedelijke wetten zijn onmiddellijk erkend: er kan niet naar hun oorsprong of rechtvaardiging worden gevraagd. De gezonde rede weet onmiddellijk wat juist en goed is. Het wetgeven en toetsen van absolute of algemene zedelijke wetten hebben voor het bewustzijn een vreemde willekeur en zijn onvaste momenten van het zedelijke bewustzijn. De absolute of algemene wet heeft een toevallige inhoud, ze is de wet van een enkel bewustzijn omtrent een willekeurige inhoud, en is algemeen, zodat het elke bepaalde inhoud kan aannemen. Maar de zedelijke wet is in waarheid een eeuwige wet die niet haar grond heeft in de wil van een gegeven individu, maar die de zuivere wil is van allen, die de vorm heeft van het onmiddellijke zijn. Daarom moet afgezien worden van een absolute inhoud en absolute wetten: over het juiste mag en hoef ik niet te redeneren, want dan begeef ik me juist al op het pad tegen de zedelijkheid in.

Onderdrukking en revolutie
Als werkelijke substantie (of ding) is de algemene geest een volk. Als werkelijk bewustzijn is de individuele geest burger van een volk. Het algemeen belang of de zaak, en het hart en de lust van de enkeling, zijn delen van een rustend geheel; een evenwicht; de zedelijke wereld. De handeling of de daad verstoort de rustige organisatie van de zedelijke wereld. De daad is verwerkelijking: de uiterlijke werkelijkheid bestaat niet zonder de daad. In de daad heeft het zedelijke bewustzijn vastbesloten ten gunste van één van de machten (het algemene wezen of de enkeling) en de zedelijke wezenheid is de onmiddellijke, onwankelbare plicht voor het bewustzijn, dat geen tegenspraak kent. Maar in de daad wordt altijd één van de machten geschonden en het zedelijke bewustzijn moet zijn doen als zijn eigen werkelijkheid erkennen en zijn schuld jegens één van de machten erkennen. Zo kan het algemene wezen zich alleen handhaven door de onderdrukking van de geest van de enkelheid, maar de onderdrukkende houding van het gemene wezen brengt juist de geest van de enkelheid als vijandig principe voort. Het is een voortdurend heen-en-weer gaan en als de algemene zedelijke substantie ten onder gaat, treedt ze als een formele algemene aangelegenheid naar buiten, verblijft ze niet meer in de enkeling als levende geest, en bestaat ze in feite niet meer. Want in het abstract algemene ligt dan niet (meer) de bepaaldheid van de enkeling besloten. Wat in de zedelijke wereld verenigd was, treedt nu ontwikkeld op, maar als van zichzelf vervreemdt.

Voorbij goed en kwaad

De beweging van de zich vormende individualiteit is onmiddellijk het worden van de werkelijke wereld. De werkelijke wereld is desondanks voor het zelfbewustzijn een vreemde werkelijkheid, het heeft de vorm van een gegeven werkelijkheid. En het zelfbewustzijn probeert zich meester te maken van die werkelijkheid. Het denken fixeert het onderscheid tussen het zelfbewustzijn en de werkelijkheid op de meest algemene manier door goed en kwaad in absolute zin tegenover elkaar te stellen. Het goede is dan de gelijkheid van de voorwerpelijke realiteit aan het zelfbewustzijn en het kwade is de ongelijkheid hiertussen. Het goede en kwade zijn dan niet absoluut, maar zijn het resultaat van een gelijkvindende (positieve) betrekking of een ongelijkvindende (negatieve) betrekking en ze vinden elk een (on)gelijkheid. De bemiddelende beweging verenigt hen en die bemiddelende beweging is de taal. De eenheid is het algemene spreken en de inhoud van het spreken van de geest van en over zichzelf is de omkering van alle begrippen en realiteiten, waaronder goed en kwaad. Het is het verscheurende oordelen. Als opstandig zelfbewustzijn en bewust verscheuren heeft het zelfbewustzijn zich onmiddellijk boven die verscheuring verheven en is het zuiver.

De Verlichting

Het zuivere bewustzijn splitst zich in zuiver inzicht en geloof. Het zuivere inzicht weet dat het zichzelf als voorwerp heeft. De Verlichting is de gestalte van het zuivere inzicht en zijn verspreiding. De Verlichting verklaart dat het absolute wezen van het geloof iets is wat door het bewustzijn is voortgebracht. Maar daarmee vertelt de Verlichting het geloof niets nieuws, want het voorwerp van het geloof is ook precies dat, namelijk zuiver wezen van het eigen bewustzijn, waarin het onmiddellijk zeker van zichzelf is, en zodat het dit wezen vertrouwt. De Verlichting spreekt over bijgeloof, priestersbedrog en charlatanerie, maar heeft dan dus het geloof niet begrepen. De Verlichting beschijnt de hemelse wereld met de voorstellingen van de zintuiglijke wereld en plundert zo het rijk van het geloof en verscheurt de eenheid van vertrouwen en onmiddellijke zekerheid in het geloof. Het geloof heeft nu geen inhoud meer en wordt een zuiver verlangen, een onvervulde transcendentie. Maar dan komt de vraag: hoe nu verder? Wat is de waarheid die de Verlichting heeft verspreid? Dat is het nut; het nut is het positieve resultaat van de Verlichting. Het nut is voor het geloof een gruwel, evenals de negatieve verhouding van de Verlichting tot het geloof. Maar in het nut bereikt het zuivere inzicht ook de positieve voorwerpelijkheid. Die voorwerpelijkheid is de waarheid geworden van zowel de reële als de ideële wereld. In het nut zijn (zuivere en algemene) waarheid en (werkelijke en enkele) tegenwoordigheid verenigd; het rijk van de waarheid van het geloof ontbreekt juist het principe van de tegenwoordigheid; de hemel is nu overgeplant naar beneden, naar de aarde.

De vrijheid

Het nut ontbeert nog inhoud. Nu treedt de nieuwe gestalte van het bewustzijn naar voren: de absolute vrijheid. Voor de geest als absolute vrijheid is de wereld gewoonweg zijn wil en die wil is de wil van alle enkelingen. De algemene wil is de wil van de enkeling. Waar die wil alleen gepresenteerd, voorgesteld of vertegenwoordigd wordt, daar is of bestaat het niet. Zo doet de regering zich voor als de werkelijke substantie van de algemene wil, maar ze volbrengt een bepaalde orde en handeling, en is aldus tegengesteld aan de algemene wil. De regering kan zich niet anders presenteren dan als een factie en in de omstandigheid dat ze een factie is, ligt onmiddellijk de noodzaak van haar ondergang. De algemene wil als positief werkelijk bewustzijn slaat dan dus om in een negatief wezen; en vanuit haar zichzelf vernietigende werkelijkheid gaat de absolute vrijheid over in de gestalte van de zelfbewuste en morele geest.

De moraliteit

De (morele) plicht kan niet de vorm van iets vreemds voor het zelfbewustzijn aannemen, want dan is het geen plicht, toch wordt het morele bewustzijn als zodanig voorondersteld. Het morele bewustzijn maakt een splitsing tussen een werkelijk, zintuiglijk, bewustzijn en een zuiver moreel bewustzijn, waartussen men disharmonie ervaart en harmonie eist. Maar in werkelijkheid zijn beide onmiddellijk één bewustzijn. En de zuivere plicht en het werkelijke-niet-morele zijn voorstellingen en extremen in het zuivere, onwerkelijke denken. De zuivere moraliteit is een niet bewuste, onwerkelijke abstractie, en de waarheid van die moraliteit moet erin bestaan aan de werkelijkheid tegengesteld te zijn en volkomen vrij en leeg van de werkelijkheid te zijn; het verdraagt elke inhoud. De voltooiing van het zuivere morele bewustzijn en de zuivere plicht kan daarom niet worden bereikt en alleen worden gedacht als een absolute opgave. Want in waarheid is de voltooide moraliteit de eenheid van de plicht en de werkelijkheid. Deze extremen worden verbonden door de beweging van het werkelijke handelen, waarin de extremen slechts opgeheven momenten zijn. Het handelen omvat een menigvuldige werkelijkheid en een menigvuldige morele betrekking. Het werkelijke morele bewustzijn is dus een handelend bewustzijn; het morele handelen is onmiddellijk de harmonie van de zintuigen, de aandriften en de moraliteit. De strijd tussen de moraliteit en de zintuiglijkheid is nu gestaakt en de laatste stemt met de eerste overeen op een manier die niet te bevatten is. Zo wordt het werkelijke-niet-morele in de voorstelling toch moreel en als volwaardig beschouwd en is alleen de tussentoestand van de voltooiing van de zuivere, gedachte, moraliteit, de realiteit. Het zuivere geweten versmaadt echter zo'n morele aanschouwing van de wereld.

Het geweten

Het zuivere geweten is de in zichzelf eenvoudige van zichzelf zekere geest, die zonder de bemiddeling van bovenstaande voorstellingen onmiddellijk gewetensvol handelt, en in deze onmiddellijkheid zijn waarheid heeft. Als het geweten heeft het zelfbewustzijn de inhoud voor de eerder lege plicht, zoals ook voor het lege recht en de lege algemene wil. De handeling is de onmiddellijk concrete morele gestalte. De gestalte van de daad mag in verschillende morele betrekkingen worden geanalyseerd, maar dit is het toetsende morrelen aan de plicht. Het geweten heeft voor zichzelf zijn waarheid in de onmiddellijke zekerheid van zichzelf en de inhoud van het morele doen is de eigen onmiddellijke enkelheid. De vorm van die inhoud is de eigen overtuiging. Het gewetensvolle bewustzijn weet dat het geval waarin het handelt niet kent volgens de vereiste algemeenheid, en dat zijn pretentie alle omstandigheden gewetensvol te hebben overwogen nietig is. Het handelende bewustzijn weet wat het als plicht doet, en doordat dat overeenstemt met algemene plicht of plicht van alle anderen, wordt het door anderen erkend; de handeling heeft daardoor geldigheid en werkelijkheid. Het is zinloos om ten aanzien van deze vrijheid, die elke, maar dan ook elke, willekeurige inhoud in het algemene passieve medium van de zuivere plicht en het weten legt, te beweren dat een andere inhoud in dat medium gelegd had moeten worden, want alle inhouden hebben de smet van de bepaaldheid aan zich. Het overwegen en vergelijken van de plichten is afhankelijk van de noodzakelijke toevalligheid van het inzicht en het is wezen van het geweten om dit berekenen en overwegen af te kappen en zonder zulke gronden, uitgaande van zichzelf, een beslissing te nemen en te handelen.

De taal

Maar niet zozeer de handeling als wel de taal, het uitspreken, is de ware werkelijkheid van het doen en het gelden van de handeling. De geest en de substantie van de band tussen het geweten van een individu en het geweten van een gemeente (de geloofsgenoten) zijn de wederzijdse verzekering van hun gewetensvolheid, hun goede bedoelingen, vreugde in deze wederzijdse zuiverheid, en verkwikking door de heerlijkheid van het weten en uitspreken, van het koesteren en cultiveren van zulke voortreffelijkheid.

Maar zonder daad heeft de (uitgesproken) plicht geen betekenis: de schone ziel ontbeert de kracht voor de veruitwendiging, het leeft in de angst de heerlijkheid van zijn innerlijk te bevlekken met handeling en daad, en verdwijnt als een vormeloze nevel die in de lucht oplost. En het oordelen is zelf laag. De handeling heeft echter altijd de kant van de bijzonderheid of de enkeling in zich. Het werkelijke geweten is daarom niet volharden in het weten en willen van de enkeling, maar is de bemiddeling tussen de ene bepaaldheid, het absoluut algemene, en de andere, de absolute discreetheid van de enkelheid. De bepaaldheid van die bemiddeling is zelf onmiddellijk weten, zonder precies te weten waardoor of waarom. De geest verschijnt.

De religie

De religie is de eenvoudige totaliteit van het bewustzijn of de geest als onmiddellijke geest. De geest wordt in de religie eerst nog voorgesteld als substantie en subject. Als substantie presenteert de geest zich als absolute macht en heeft het de vorm van iets wat is voorgesteld, van iets wat vreemd is aan het bewustzijn. De geest is een absolute geest en de absolute geest veruitwendigt zich en wordt zelfbewustzijn. Maar het voorgestelde houdt alleen op iets vreemd aan het weten te zijn als het zelf het heeft voortgebracht. Aldus daalt de geest af in het subject. Als subject veruitwendigt het zelfbewustzijn zichzelf en maakt het zichzelf tot dingheid of geest. De geest is het gevolg van de veruitwendiging van het subject enerzijds en de substantie anderzijds. De voltooiing van de religie bestaat erin dat de substantie, of de religieuze geest, en het subject, of de wereldse geest, aan elkaar gelijk worden. De oplossing van deze tegenstelling gebeurt niet zozeer door de strijd van beide momenten en bestaat niet in een derde instantie, maar elk moment moet zich in zichzelf oplossen. Dit gebeurt als beiden alleen nog als gedachten tegenover elkaar staan. Want dan zijn ze als bepaalde begrippen alleen wezenlijk in de betrekking van de tegenstelling. Dan heft het religieuze bewustzijn het onderscheid tussen zichzelf en wat het aanschouwt op: zoals het subject is, is het ook substantie. Het verlies van de substantie is het gevoel dat God gestorven is, maar dat is tegelijk de bezieling waardoor de substantie subject is geworden. De eenheid van substantie en subject of de beweging is echter nog slechts voorwerp van het bewustzijn, en het bewustzijn moet dit voorwerp nog te boven komen.

Het absolute weten

De laatste gestalte van de geest is het absolute weten of het begrijpende weten. De geest die nu verschijnt, is de wetenschap. Deze geest verschijnt noodzakelijk in de tijd, en hij verschijnt net zolang in de tijd totdat hij zijn eigen begrip vat. In het begrip van deze geest treden de momenten vroeger op dan het vervulde geheel. In het bewustzijn daarentegen is het geheel, maar het onbegrepen geheel, er eerder dan de momenten. In het verloop van de tijd spreekt daarom de inhoud van de religie eerder dan de wetenschap uit wat de geest is, maar alleen de wetenschap leidt tot het ware weten van zichzelf. De beweging die erop is gericht om de vorm van zijn weten omtrent zichzelf voorwaarts te brengen, is het werk dat de geest als werkelijke geschiedenis volbrengt. Het wezen van de geschiedenis zou gevat moeten worden als de eenheid van het denken en de tijd. De wetenschap bevat de noodzakelijkheid om de vorm van het zuivere begrip te veruitwendigen, en ze bevat de overgang van het begrip naar het bewustzijn. Het worden van de geest is de door de tijd heen veruitwendigde geest. Dit worden vormt een trage beweging en opeenvolging van geesten, waarin elke geest het rijk van de wereld heeft overgenomen van de vorige. Hun doel is de openbaring van de diepte. Het doel, het absolute weten of het absolute begrip, of de geest die weet wat hij is, heeft als zijn weg de herinnering van de geesten. Het bewaren van die geesten is de geschiedenis. De organisatie van die geesten is de wetenschap van het verschijnende weten. De combinatie van beiden is de begrepen geschiedenis. Het absolute begrip is het door de geest zelf voortgebrachte begrip.

Nawoord
Eerder schreef ik: "Filosofie is volgens Horkheimer en Adorno geen basis- of overkoepelende wetenschap, zeker geen systeem, maar de inspanning om aan die suggestie weerstand te bieden." Hegel beschrijft juist een systeem. Daarbij bestaat vooral discussie over 'het absolute weten' of 'het absolute begrip'. Ten eerste ziet men hierin een gevaar, alsof er absolute waarheden zouden bestaan en er mensen zijn die daar patent op hebben. Hier kan tegenin worden gebracht dat waarheden in Hegels systeem momenten zijn in de menigvuldigheid van situaties of in de vloeibaarheid van de tijd. Ten tweede wordt gesteld dat, in het systeem van Hegel, het absolute begrip van de geest, die alle realiteit is, juist nooit kan worden bereikt en er dus geen absolute waarheid bestaat, in geen enkele kwestie. Hier moet volgens mij onderscheid worden gemaakt tussen triviale en complexe zaken. Hegel maakt in zijn voorwoord zelf al onderscheid tussen historische waarheden, wiskundige waarheden en filosofische waarheden. Men moet er dus kortweg voor oppassen om van Hegels filosofie geen karikatuur te maken.