Zijn wij ons brein en waar is de geest?

Jarenlang vergeleek ik de hersenen met een computer en de geest met het emergente resultaat van de werking van die computer. De analogie met een computer bevatte een waarheid: namelijk dat eenvoudige, basale processen kunnen leiden tot een resultaat die (veel) meer is dan de som der delen. Maar de analogie was in veel opzichten ook "oppervlakkig en irrelevant": de hersenen worden in deze analogie beschouwd "als een mozaïek van orgaantjes, elk met een specifieke taak, die op een bepaalde manier onderling in verbinding staan" en "het zenuwstelsel wordt gezien als vast en onveranderlijk, met vaste toepassingsgerichte gebieden voor elke functie", en die generalisaties doen geen recht aan de "ingewikkelde biologie en chemische mechanismen die door natuurlijke selectie in de loop van miljoenen jaren zijn ontwikkeld" en de analogie verklaart niet hoe mensen leren en een persoonlijkheid ontwikkelen en verklaart ook geen complexe ziektebeelden, waarover Sacks in zijn eerdere boeken schrijft.

Voor Sacks is de theorie van het neuraal darwinisme een openbaring. In die theorie is, buiten de "basale neigingen t.a.v. voedsel, warmte en contact met andere mensen", in de hersenen "heel weinig voorgebouwd of voorgeprogrammeerd" en is "een groot deel van de hersenschors plastisch, pluripotent onroerend goed, dat (binnen zekere grenzen) kan dienen voor welke benodigde functie dan ook". En door ervaring en experimenteren worden "bepaalde neurale verbindingen of constellaties in het zenuwstelsel versterkt en andere verzwakt of beëindigd". Zo zijn de hersenen "in wezen constructief of creatief" en wordt "met elke waarneming (en ervaring) iets gecreëerd" en zijn de hersenen in mijn ogen lijdend voorwerp af.

Door waarneming en ervaring worden "bepaalde neurale groepen in de hersenen geselecteerd en wordt daarvan de activiteit vergroot". De neurale groepen zijn "weer georganiseerd in grotere eenheden, of mappen, die met elkaar in onafgebroken verbinding staan, in voortdurend veranderende, onvoorstelbaar complexe, maar altijd betekenisvolle patronen". Die mappen worden door waarneming en ervaring gecreëerd en er vindt "een selectieve versterking plaats van succesvolle mappen, succesvol in de zin dat ze hebben bewezen de nuttigste en sterkste te zijn voor het construeren van de realiteit". En "dankzij terugkerende signalering (de integratie en generalisatie van waarnemingen en ervaringen) kunnen de hersenen een onderverdeling in categorieën maken, om die daarna opnieuw in te delen enzovoort". "Ordenen naar categorie is (dan) de voornaamste taak van het brein en een dergelijk proces is het begin van een immens, almaar stijgend pad, waardoor steeds hogere niveaus van denken en bewustzijn mogelijk zijn".

"Zoogdieren, vogels en sommige reptielen beschikken over een primair bewustzijn: het vermogen om mentale beelden te zien die ze erbij helpen zich aan te passen aan complexe en veranderende omgevingen", dit vermogen hing af van de "komst van een nieuw type neuraal netwerk in de evolutie, waardoor immense parallelle onderlinge verbindingen tussen neurale mappen mogelijk werden". Een nog hoger niveau van prikkeloverdracht brengt "een hoger bewustzijn voort, het vermogen om te generaliseren en te reflecteren, en om verleden en toekomst te herkennen, zodat uiteindelijk een bewustzijn van zichzelf wordt bereikt, het besef een individu te zijn in de wereld". Terzijde: zo bevat de computeranalogie toch nog een waarheid, namelijk dat een complexer of groter netwerk tot een grootser resultaat kan leiden.

Volgens Sacks houdt bovenstaande in "dat we zijn voorbestemd, of we willen of niet, tot een leven van uniciteit en zelfontwikkeling, tot het creëren van een individuele, persoonlijke wereld en eigen specifieke wegen in het leven".

Dus: zijn wij ons brein? Ja en nee: wij zijn overgeleverd aan ons brein en ons lichaam, maar we hebben ook invloed op wie wij zijn en we brengen onze geest, ons hele zelf, mede zelf voort. En: waar is de geest, is die (ergens) in het brein? Ja en nee: onze geest kan niet bestaan zonder ons brein, maar hij bestaat op zichzelf, als afgerond geheel, alleen in onze gedachten, spreken en handelen.