Napoleon
en zijn Russische veldtocht zijn bekende mythes: de geniale en onverslaanbare
Napoleon werd verslagen door de Russische winter en Napoleons terugtocht luidde het
einde van de heerschappij van Napoleon in. Maar het is verrassend om te lezen
dat reeds de heenweg van Napoleons roemruchte Grande Armée een barre tocht was,
niet drijfnat en ijskoud, maar juist gortdroog en snikheet, een slijtageslag,
waarbij al veel manschappen moesten afhaken en ook stierven. Zodoende was de Grande
Armée al fors geslonken voordat zij Rusland introk, laat staan voordat zij voor
het eerst een Russisch leger trof. En het is verbazingwekkend om te
lezen dat sommige Franse soldaten, toen de Russen dan eindelijk besloten om te
vechten (de Russen waren slecht getraind, slecht georganiseerd, hadden ontzag voor
Napoleon en waren vooral bezig met terugtrekken), soms barrevoets het slagveld moesten
betreden. En als dan de strijd losbarstte, staat dat ver af van het romantische
beeld van twee legers in mooie gekleurde uniformen, die dapper en eervol strijden
op een groene weide. Er werd niet alleen geschoten, maar ook gestoken, gehakt
en vertrapt. En beide partijen hadden grote batterijen kanonnen meegesjouwd waarmee
ze kogels afvuurden die mensen in tweeën scheurden of die ledematen van lichamen afrukten
of die gewoon vreselijke verwondingen aanrichtten. Een slagveld was na afloop dus een
brei van modder, bloed, organen, ledematen en lichamen, en na een tijdje was de
stank onuitstaanbaar. De slagvelden werden ook niet snel opgeruimd: de Grande
Armée trok op haar terugtocht weer door de besmeurde en verschroeide velden die
zij eerder achterliet. De strijd leek dus meer op een slacht. En het werd alleen
maar erger.
Men kan
de hele veldtocht beschouwen als één van de vroege voorbeelden van totale
oorlog, waarbij de hele maatschappij de oorlog in wordt gesleurd. Vanwege de immense
afstanden die het Franse leger aflegde, te paard en te voet, was de bevoorrading
van het leger een continu probleem en moesten de Fransen van het Russische land
leven. Dat ging goedschiks als het kon, maar kwaadschiks als het moest. Er werd
dus geplunderd en verwoest en ook verkracht en gemoord, op niet mis te verstane
schaal. Overigens lieten ook de Russen en de Kozakken zich van hun slechte kanten
zien. De Russen staken zelfs hun eigen mooie Moskou in brand, om maar niets
voor de Fransen achter te laten. Een barbaarse daad volgens de Fransen, of op
zijn minst onconventioneel. Maar alles werd nog erger toen de winter aanbrak.
Napoleon
en de Grande Armée waren duidelijk superieur aan de Russische bevelhebbers en
hun legers. Napoleon heeft zelfs Moskou bereikt en ingenomen. Maar de situatie daar
was onhoudbaar omdat zijn mensen en zijn voorraden langzaam opraakten,
bovendien moest hij meer Europese problemen het hoofd bieden en dat kon hij
niet vanuit Moskou. Napoleon en de Grande Armée moesten dus terugtrekken. En op
de terugtocht kregen alle ellende, pijn en dood een nieuwe dimensie. In de
verschrikkelijke kou (soms kouder dan -30 graden Celsius) verviel een groot
deel van de Grande Armée tot een zooitje ongeregeld. Zo hadden de Fransen veel
kostbaarheden voor thuis uit Moskou meegenomen, die gedurende de terugtocht werden
achtergelaten of juist letterlijk werden aangetrokken: soldaten liepen soms in
kleurrijke vrouwenkleding om zich te warmen, en bonden broeken om hun hoofd.
Dit tafereel zou komisch zijn, als de mannen niet waren vergeven van het vuil
en de luizen en als ze niet bij bosjes stierven, hetzij door honger of door
bevriezing (oren, neuzen en tenen brokkelden gewoon af en het vel liep men er
af), hetzij door de Kozakken of zelfs door roofzuchtige of wraakzuchtige
collega's. En als hierdoor het lachen je nog niet vergaat, dan wel door het
feit dat de wegen eerst werden omgewoeld door hevige regenbuien en massa's
mensen, paarden en karren, waarna de wegen stijf bevroren, zodat de wegen werden doorsneden door diepe en keiharde sporen en waren vergeven van gaten, die dan werden opgevuld met lijken. Of het
feit dat de mannen alles aten wat ze konden eten, en dat ook moesten, want de terugtocht verliep
door gebieden die op de heenweg reeds waren geplunderd, en er was dus bijna
niets eetbaars te vinden; uiteindelijk was er ook sprake van kannibalisme. En
omdat dode paarden keihard bevroren en dan oneetbaar waren, wachtte
men niet meer op de dood van die arme dieren en sneed men het vlees van levende
paarden. En veel vlees kon niet worden bereid en werd dus rauw gegeten. De
paarden hadden sowieso al veel te lijden door ondervoeding en de lange marsen,
soms zo erg dat men, bij levende paarden, door verwonding en verrotting, de
ingewanden al kon zien. Men at ook katten en voor een voedzame maaltijd mengde
men watergruwel met smeer. Ik stel mij dus tienduizenden kleumende en gehavende
zombies voor, totaal verdoofd en onverschillig na alle ontberingen, de kou en
de slachtpartijen. Het was bij de beesten af. Maar er waren gelukkig ook
lichtpuntjes. Sommige mensen
hielpen elkaar en in de kern van Napoleons leger was er een sterke discipline
en hoog moraal. Ook bleek dat goed georganiseerde groepen langer in leven
bleven, en ook minder leden.
Feitelijk
is dus niet alleen de terugtocht, maar de hele Russische veldtocht van Napoleon
één grote ramp. Er vielen tijdens de veldtocht bij elkaar ongeveer één miljoen
doden, waarvan ongeveer 500.000 aan Franse zijde, en daarvan (maar) 100.000 in de
strijd. En er was wel ergernis onder de troepen, en sommigen deserteerden, maar velen bleven achter Napoleon
staan. En het aanzien van Napoleon nam onder zijn mannen wel af, waar ze hem eerst blindelings volgden, maar Napoleon vervloeken was op zeker moment,
na zo'n lange reis en zoveel gevechten en ontberingen, ook zichzelf en alle anderen vervloeken.
Dan is de
grote vraag: waarom deze oorlog? De anticlimax is: zelfs Napoleon en Tsaar
Alexander wisten het niet, ze konden het in ieder geval allebei niet goed onder
woorden brengen. En uiteindelijk geloofden ze allebei dat ze een soort werktuig
waren van een zekere wil of van een God, en dat ze de dingen alleen maar deden
omdat ze die dingen moesten doen, als een soort lotsbestemming. Ze wilden allebei geen oorlog, althans, dat zeiden ze. Von Clausewitz, destijds een Pruisische
bevelhebber aan Russische zijde, zei: "Oorlog is de voortzetting van
politiek met andere middelen". En deze oorlog was inderdaad politiek en zelfs ideologisch, naast een oorlog tussen volkeren of staten. Want als ik spreek over Fransen versus Russen, dan mag ik niet vergeten dat zowel aan Franse als Russische zijde duizenden Duitsers meevochten en ook andere nationaliteiten vertegenwoordigd waren. Aan beide zijden was er sprake van een kleurrijke coalitie, losse en wisselende coalities bovendien, en aan Russische zijde waren er zelfs Pruisische (dus Duitse) bevelhebbers in het Russische leger. Wat dan niet verwondert, is dat het vooral aan Russische zijde rommelde. Politiek, achterdocht en wantrouwen regeerden, ook in het leger. Dat in adellijke en hoge militaire Russische kringen regelmatig Frans werd gesproken en er zelfs bevelen in het Frans klonken, droeg daar nog eens toe bij. Dan waren ook er nog eens Russen die Napoleon aanvankelijk vereerden. Napoleon stond zelfs bekend als de wereldgeest te paard of als de zoon van de Franse Revolutie, en hij was voor velen een symbool voor vrijheid en andere verlichte waarden. De Russische heersers en het Russische systeem stonden voor velen, ook voor veel Russen, juist symbool voor het lijfeigenschap en voor onderdrukking en het systeem deed middeleeuws aan. En Napoleon liet doorschemeren dat het zijn bedoeling was om te voorkomen dat de Russische invloeden zich westwaarts, in Polen en Duitsland, zouden uitbreiden, en hij sprak over een soort defensieve oorlog. Niettemin koos hij zelf voor de aanval en dwong hij juist de Russen in het defensief, en voerden de Russen hun (eerste) Vaderlandse Oorlog. Achteraf gezien werd er door Napoleon en Tsaar Alexander en ook anderen 'gewoon' lang gesteggeld over hun macht en invloed in Duitsland en de andere landen tussen
Rusland en Duitsland en markeert het begin van de veldtocht het moment waarop ze
in een impasse raakten, of het moment waarop zij uitgeluld waren.
De onderhavige geschiedenis leert mij nog verschillende andere dingen. Ten eerste:
een heerser die een oorlog start, al is die heerser nog zo verlicht, vervalt in barbarij. Zelfs
mensen die Napoleon eerst vereerden, beschouwden hem, na het aanschouwen van de
oorlog, als een barbaar of een soort monster. Napoleon heeft dus twee gezichten. Ten tweede: waarden en ook (onze)
verlichte waarden kun je niet aan mensen opleggen. Men mag ook niet vergeten
dat ook de Franse revolutie een lange aanloop kende, minstens een decennium duurde,
en dat het een proces van vallen en opstaan was; de snelle omwenteling bestaat
alleen in overzichtjes. Ten derde, voor de fans van antieke waarden en
oude systemen: de overwinning van de Russen was geen overwinning van het toenmalig
Russische systeem, maar een overwinning ondanks dat systeem en het falen ervan,
waarbij de Russen werden gesteund door het thuisvoordeel en het barre weer. Het Russische systeem was ook geen lang leven meer beschoren en opstanden en bewegingen
gedurende de rest van de negentiende eeuw vormden de voorbode voor de Russische
Revolutie aan het begin van de twintigste eeuw. Die
revolutie markeerde het begin van het communistische regime, en het werd er dus voor velen helaas
niet beter op. Ook onder Poetin zijn de Russen nog niet vrij (1), toch lijkt mij
de algemene gang naar meer vrijheid onstuitbaar. Ten vierde: Zamoyski suggereert dat de destijds Franse macht en overheersing in Duitsland de kiem
hebben gelegd voor het Duitse nationalisme en het Duitse militarisme in de
eeuw(en) erna, met alle bekende gevolgen van dien. Zo blijkt maar weer opnieuw hoe
troebel de geschiedenis kan zijn, en hoe complex alle verantwoordelijkheid misschien is verdeeld.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten